Schansspringen 1. De week voor en tegen de Wiv 2017

De discussie over de Wiv 2017 begint al flink vorm te krijgen de afgelopen weken, tijd om eens te gaan bekijken of de feiten het nog een beetje winnen van de meningen. Wat opvalt is dat er op detailniveau best vaak fouten worden gemaakt, maar dat de details vaak wel weer een belangrijke rol spelen in de discussie. Soms zijn voorbeelden verwarrend en maken de moeilijke materie nog ingewikkelder.

Een mooi voorbeeld daarvan is College Tour van 21 januari, waarin Twan Huys sprak met het hoofd van de AIVD, Rob Bertholee. Op een gegeven moment komt na een vraag van een student de Sleepwet aan bod, maar over de effectiviteit van het middel, waar de vraag over ging, volgt geen antwoord. Wel geeft Bertholee aan dat de betrokken student, die in de Haagse Schilderswijk woont, met een minutieus kleine kans voor zal komen in de databestanden van de AIVD.

Verwarrender wordt het vervolgens als Twan Huys met een voorbeeld komt, waarbij hij een vriend in zijn buurt heeft, die IS-sympathisant is en door de AIVD in de gaten wordt gehouden, iets wat Twan Huys niet weet. Onduidelijk in het voorbeeld is of het nu over de nieuwe methode (onderzoeksopdrachtgerichte interceptie) gaat of directe interceptie.

Twan Huys zegt:“Nu word ik ook in de gaten gehouden, want ik woon zijn wijk.” Sleepnet dus, maar het voorbeeld gaat vervolgens verder met Twan Huys, die aan zijn vriend vertelt over een bron van hem, die chantabele informatie heeft over de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Vervolgens antwoordt Bertholee:“Ik denk dat we met u zouden gaan praten” en als Twan Huys zijn bron verklapt aan zijn vriend, “Ja, dan kunnen we ook met hem gaan praten”. Waarop Twan Huys concludeert: in mijn voorbeeld is bronbescherming voor journalisten nu afgelopen.” Maar is dat ook zo?

In het voorbeeld van Twan Huys heeft de AIVD geen bijzondere bevoegdheden (afluisteren, observeren, onderzoeksopdrachtgerichte interceptie, etc.) tegen Twan Huys ingezet, maar tegen zijn vriend, vanwege zijn sympathie voor IS. Huys heeft als journalist voor het eerst wél recht op bronbescherming in de wet. De AIVD moet toestemming aan de rechtbank vragen vóórdat bijzondere bevoegdheden worden ingezet tegen journalisten om hun bron te achterhalen. De rechtbank maakt de afweging tussen het gevaar voor de nationale veiligheid en de bronbescherming, het is géén absoluut recht.
Dit speelt niet in het voorbeeld van Twan Huys. In het voorbeeld is Twan Huys zelf onvoorzichtig geweest. Hij heeft zijn bron bekend gemaakt aan iemand die niet berokken is bij zijn journalistieke proces, zijn collega’s of zijn eind- of hoofdredacteur, die onder dezelfde bronbescherming vallen als Huys zelf. Door buiten deze cirkel informatie over zijn bron vrij te geven, neemt Twan Huys in het voorbeeld een heel groot risico. Precies zoals Rob Bertholee zegt, is het iedereen daarna vrij om hem of de bron aan te spreken. Foutje bedankt, maar voortaan beter opletten, zou ik zeggen.

Onschuldige burgers
Op 30 januari schreven Lysanne van Schaik & Kevin Brongers van de Jonge Democraten over de Sleepwet in de Volkskrant. Zij schreven dat de nieuwe Wiv niet alleen een modernisering is, maar ook een uitbreiding van aftapbevoegdheden. “Alleen personen die worden verdacht van strafbare feiten mogen nu worden getapt. De nieuwe wet staat toe dat ook de gegevens van onschuldige personen in de omgeving van een verdachte mogen worden verzameld,”

De AIVD is niet bezig met het opsporen van verdachten van misdrijven, dat is politiewerk. De AIVD mag mensen tappen die een gevaar vormen voor de nationale veiligheid, iets heel anders. Ook een term als ‘onschuldige burgers’ is in inlichtingenverband een andere dan in strafrecht verband.

Dit is een veelvoorkomende fout, strafrecht en inlichtingenwerk worden maar al te vaak door elkaar gehaald. In dit geval alleen wel een grote misser van een organisatie die zich actief met het referendum bezig houdt en tegenstander is van de wet. In een gesprek met Constant Hijzen, universitair hoofddocent aan het Institute voor Security and Global Affairs legde hij me uit wat het verschil is. Luister boven het artikel naar zijn uitleg.

Eenzelfde insteek kom ik een dag later tegen in het AD/Amersfoort. Leo de Vries gaat een stapje verder en schrijft dat ‘er straks een hele wijk afgeluisterd worden als er een crimineel in die buurt woont... Dit alles voor de veiligheid van de burger en de bestrijding van criminaliteit en terrorisme, zo is het idee’. Nee, gelukkig is er in Nederland ooit voor gekozen om bestrijding van criminaliteit juist niet in handen van een inlichtingendienst te geven. We zouden er niet aan moeten denken zelfs.

Gsm-verkeer
Op de NPOradio1 site schrijft Arend Jan Boekestijn een dag later dat voorstanders van de Wiv in de discussie ‘erop kunnen wijzen dat het vreemd is dat inlichtingendiensten wel gsm-verkeer kunnen afluisteren maar op de kabel alleen gericht kunnen opereren.’ Een bijzondere invulling van de huidige bevoegdheid om niet-kabelgebonden informatie ongericht te mogen afluisteren, die er nu wel is. Boekestijn denk dat daarmee al het gsm-verkeer momenteel onder die bevoegdheid valt. Tja, zo zou je de wet kunnen interpreteren, maar de praktijk is heel anders. Er worden wel zogenaamde IMSI-catchers ingezet om onbekende nummers van gsm’s te achterhalen, maar massale inzet is uit geen enkel onderzoek van de CTIVD naar voren gekomen. Een IMSI-catcher is een apparaat dat zich voordoet als een GSM-mast. Al het verkeer van de mobiele telefoons in de directe omgeving zal via de masten verlopen.

D66 en het sleepnet
Zaterdag 3 februari een groot interview met Kajsa Ollongren, minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, en van D66 onder de titel ‘Ik wilde wel een keertje zelf de politieke baas zijn.’ In het interview komt de positie van D66 tegenover de Wiv 2017 aan bod. Tegengestemd in de Tweede Kamer, nu in het kabinet en vóór de wet. Ollongren stelt dat D66 nooit tegen een nieuwe inlichtingenwet was, maar de zorg zat bij de privacy. ‘In het regeerakkoord hebben we waarborgen opgenomen waardoor de wet niet als ‘sleepnet’ kan gaan werken. Ik ga dat heel goed in de gaten houden, we evalueren na twee jaar. Als dan blijkt dat het niet goed gaat, gaan we de wet verbeteren.’

Nu is de term ‘sleepnet’ al voor meerdere uitleg vatbaar, maar laten we eens kijken wat de minister hier eerder over heeft gemeld. Het regeerakkoord werd namelijk verder uitgelegd, zo ook de invoering van de Wiv 2017. In een brief van 15 december 2017 schrijft Ollongren dat de balans tussen privacy en veiligheid gewaarborgd moet blijven. Daarom zijn in het regeerakkoord drie elementen expliciet benoemd: strikte waarborgen, vertrouwde partners en een evaluatie na twee jaar.
Tja, en wat is er nu zo anders aan deze opstelling? De ‘extra’ waarborgen zullen ‘strikt’ worden gehandhaafd, maar wat is er dan ‘extra’? Alles wat de minister schrijft (doel moet duidelijk en precies zijn, data zoveel mogelijk reduceren, toetsing door TIB en CTIVD) lag al vast voordat dit kabinet aantrad.

En de vertrouwde partners, waar de minister het over heeft en waar een ‘wegingsnotitie’ over wordt gemaakt? Ze gaat ons toch niet vertellen dat dat eigenlijk niet de bedoeling was, maar nu door D66 wel? En ja, evaluatie na twee jaar. Was dat niet een van de kleine succesjes van de Eerste Kamer? Is het niet een beetje alsof de woorden van het oude schoolhoofd, dat een rookverbod voor de school heeft ingesteld en aangaf te zullen controleren op overtredingen, worden gejat door het nieuwe schoolhoofd, dat zegt, alsof het zijn eigen idee is, extra te zullen gaan controleren.